Muzeu Etnografik i Elbasanit gjendet në qendër të qytetit, pranë bazilikës paleokristiane të zbukuruar me mozaik. “Banesa e Sejdinëve”, një ndërtim karakteristik me çardak, ju dhurua shtetit dhe që prej vitit 1986 aty u vendosën pasuritë kulturore të qytetit, duke nisur nga objektet arkeologjike të Periudhës Qytetare Ilire, deri tek veshjet tradicionale, qilimat e punuar dhe veglat e punës.
Pozicioni pranë “zemrës së qytetit” dhe rëndësia për nga pasuritë që ruan, nuk e shpëtuan muzeun nga 2 grabitje, e fundit e regjistruar në vitin 2011.
“Muzeu Etnografik i Elbasanit është vjedhur dy herë. Një herë gjatë rrëmujërave dhe një herë më pas”, kujtoi ish-drejtori, Kreshnik Belegu.
“Kishim mbyllur ditën zyrtare të punës dhe erdhën e na njoftuan se kur roja kishte shkuar në shërbim, kishte konstatuar vjedhjen. Menjëherë bëmë denoncimet përkatëse”, shtoi ai për ngjarjen e regjistruar në vitin 2011.
Zyrtarisht në Muzeun Etnografik të Elbasanit rezultojnë 53 objekte të vjedhura në vitin 2011. Por gjithashtu të tjerë muze në nivel kombëtar dhe lokal kanë rënë pre e grabitjeve këto 34 vite, duke humbur një pjesë të pakthyeshme të identitetit kombëtar.
Amfora lexoi përshkrimet e objekteve të grabitura, duke nisur nga artefaktet e Periudhës Qytetare Ilire, deri në Antikitetin e Vonë. Imazhe në terrakotë (baltë e pjekur), urna (për hirin e djegur të të vdekurve), relieve, stela varri, objekte prej qelqi, bronzi dhe ari, ishin disa prej artefakteve të zhdukura nga muzetë e vendit.
Përmes “Katalogut të Objekteve të Humbura 1990-2016”, ne numëruam 1026 objekte të vjedhura në muzetë e vendit, për një pjesë të së cilave disponohen fotografi, ndërsa për të tjerat gjenden vetëm përshkrimet teknike.
Në total të paktën 19 muze janë vjedhur në të gjithë vendin, si në Tiranë, Durrës, Apoloni (Fier), Vlorë, Elbasan, Gjirokastër, Gramsh, Shkodër, Peshkopi, Pogradec, Mallakastër, Përmet, Lushnjë, Librazhd, Ersekë, Mat, Tepelenë, Fier dhe Lezhë.
Vjedhjet nisën menjëherë pas ndryshimit të sistemit politik në vend, duke kulmuar në vitet 1992, 1993, 1997 dhe 2011. Ndërsa shumica e tyre rezultojnë ende të pazbardhura dhe hetimet janë mbyllur pa rezultate.
Plumba dhe grabitje
Muzeu Historik i Ersekës është surprizues për nga sasia e objekteve arkeologjike, etnografike dhe historike që ruan në brendësi të tij, të ndara në dy kate. Në hyrje të tij dallon një pitos – për ruajtjen e ushqimit në antikitet – që përshkohet përmes nga vrimat gati rrethore.
“Janë bërë kur u sulmua muzeu me armë”, rrëfeu Adriana Dine-Komini, kuratorja e muzeut.
“Plumba mbi muze (11 mars 1997)”, është shënuar më tej një një prej ekspozitorëve. Fjala “mësues” është shpuar nga një breshëri automatiku që ka mbetur ashtu që prej vitit të mbrapshtë, kur u sulmua edhe muzeu.
Në mesnatën midis datave 13 dhe 14 mars 1997 burra të armatosur mësyen në Muzeun Arkeologjik Durrës, një prej më të pasurve me artefakte në Shqipëri dhe arritën të marrin prej aty artefaktet që nisnin nga Periudha Qytetare Ilire.
Zyrtarë të kohës dhe ekspertë të trashëgimisë kulturore që të mund të komentonin ngjarjen që nuk u zbardh kurrë në Durrës, nuk ishin të arritshëm për koment. Dëshmi kanë mbetur nga arkeologu i ndjerë Fatos Tartari, në një intervistë në vitin 2017, për “Gazetën Shqiptare”, shpjegoi se grabitësit kishin marrë objektet ndër më të rëndësishme në muze.
“Ata vodhën vetëm objekte të Periudhës Ilire. Aty kishte vazo që shkonin deri në 50 mijë dollarë copa, por nuk i morën”, tregonte i ndjeri Tartari.
“Nuk morën asgjë përveç objekteve të Periudhës Ilire. Morën një qelq mozaik, që ishte i Periudhës Ilire, që është shumë i rrallë”, shpjegoi ai në atë kohë.
Amfora mësoi se 20 vite pas ngjarjes, Prokuroria e Durrësit dështoi ta zbardhte dhe përfundimisht në vitin 2017 vendosi pushimin e procedimit penal për veprën, “Vjedhja me armë” sepse ajo është parashkruar.
“…parashikon një maksimum dënimi 20 vjet, ndërkohë që nga kryerja e veprës penale e deri më sot kanë kaluar më shumë se 20 vjet dhe ende nuk është bërë i mundur zbulimi i autorit të veprës penale…”, arsyetoi prokurori Ndriçim Troplini.
Muzeu Arkeologjik i Durrësit ka rënë pre e grabitjes edhe në vitin 1991 dhe në total nga të dyja vjedhjet janë marrë 57 artefakte, nga të cilat për 52 disponohen edhe fotografi, ndërsa për 5 objekte disponohet vetëm informacioni teknik.
Për vjedhjen e mëparshme, në vitin 1991, Prokuroria e Durrësit bëri me dije se nuk kishte të dhëna në regjistrin e procedimeve penale të kësaj kohe, një situatë që u konstatua edhe në qarqe të tjera, duke ekspozuar edhe mungesën e dokumentimit të këtyre vjedhjeve nga agjencitë ligjzbatuese.
40 kilometra nga aty, e pazbardhur vijon të jetë edhe vjedhja Muzeut Arkeologjik Tiranë, që ruan artefakte nga i gjithë territori i vendit.
Megjithëse gjendet midis shesheve Italia dhe Nënë Tereza, në verën e 4 qershorit të vitit 1991, nga aty u grabitën 77objekte pasuri të kombit shqiptar dhe që kishin dalë në dritë nga ekspeditat e shumta arkeologjike.
Mes objekteve të vjedhura ishte një vepër në bronz, që paraqiste një të ri, e zbuluar në Vlorë dhe që i përkiste shekullit VI Para Erës Sonë. Po ashtu u mor një reliev që paraqiste një grua me veshje ilire, e shekullit II Para Erës Sonë.
Prokuroria e Tiranës bëri me dije se e pezulloi çështjen sepse nuk i zbuloi dot autorët dhe ja ktheu pas Policisë së Tiranës për hetime të mëtejshme.
Ekspozitorë të zbrazur
Muzeu Etnografik i Gjirokastrës mban rekordin me 310 objekte të vjedhura në vitet 1991-1993, numri më i madh i regjistruar gjatë grabitjes së një muzeu në vend. Pas tij renditet Muzeu Historik Mat, me 195 të grabitura dhe të tjerët ku numërohen nën 100 objekte sipas rasteve.
Kreshnik Belegu nisi të shërbente si drejtues i trashëgimisë kulturore në Elbasan në vitin 1994, deri sa doli në pension, në qershor 2019. Për të masat e ulëta të sigurisë në ato vite favorizuan grabitjet e muzeve, të cilat zyrtarisht janë rralluar gjithnjë e më shumë.
“Ka pasur vetëm një roje që shërbente gjatë natës, as që bëhej fjalë për sistem sigurie, as rrethim nuk ka pasur muzeu në ato vite”, kujtoi Belegu.
Ndër objektet e grabitura në ngjarjen e vitit 2011 ishin objekte që shërbenin për dekorim, stoli, materiale prej argjendi, hekuri dhe të tjera artefake të kohës së pavarësisë.
Zyrtarisht referuar “Katalogut të Objekteve të Humbura 1990-2016”, ky muze raportohet të jetë vjedhur vetëm në vitin 2011, por duket se kjo nuk është një ngjarje e izoluar.
“Edhe në vitin 1997 hynë në muze, vodhën edhe atëherë. Morën qilima, sixhade”, rrëfeu Belegu.
“Kemi porositur më pas në Krujë, për shembull qilima, që të kishim disa objekte që na mungonin me karakteristikat e qytetit”, shtoi ai.
Megjithatë ngjarja e vitit 2011 nuk gjendet as në rekordet e Prokurorisë së Elbasanit. “…nuk rezulton të jetë regjistruar një ngjarje e tillë”, shkruante përgjigja zyrtare.
“Nuk kam mësuar më pas asgjë se çfarë është bërë me hetimet për rastet e vjedhjeve. Për rastin e vjedhjes në 1997 nuk e di nëse është bërë denoncim, pasi ne njoftuam ish-drejtuesit e bashkisë së kohës, pasi institucionet kishin rënë, ndërsa për rastin e dytë na kanë thirrur për dëshmi”, përfundoi Belegu.
Disa prej muzeve rezultojnë të vjedhur disa herë, si muzetë historik të Shkodrës, Ersekës, Matit, Muzeu Etnografik në Gjirokastër dhe Muzeu Arkeologjik Durrës.
Amfora zbuloi më herët se autoritetet e kulturës, të policisë dhe të prokurorisë kanë dështuar të kenë rezultate për një marrëveshje që do t’i kordinonte për zbulimin dhe ruajtjen e objekteve të trashëgimisë kulturore. E njëjta qasje mbetet edhe për një marrëveshje me SHBA-në, ku autoritetet shqiptare nuk i kanë çuar përpara kërkimet për identifikimin dhe kthimin në atdhe të artefakteve të grabitura. Amfora.al