Sami Frashëri, 1 qershor 1850 – 18 qershor 1904
Ideologu kryesor i Rilindjes Kombëtare Shqiptare, dijetar enciklopedist, gjuhëtar, shkrimtar dhe publicist. Lindi në Frashër të Përmetit më 1 qershor. Ai kreu gjimnazin “Zosimea”, së bashku me Naimin. Më 1872 u vendos në Stamboll. Ishte një ndër organizatorët kryesor të Komitetit Qëndror për mbrojtjen e të drejtave të kombësisë shqiptare dhe me themelimin e Shoqërisë së të Shtypurit Shkronja Shqip (1879) u zgjodh kryetar i saj. Vepra “Shqipëria ç’ka qenë, ç’është dhe ç’do të bëhetë”, u bë manifesti i Rilindjes Kombëtare Shqiptare. Kjo vepër sintetizoi programin e lëvizjes, strategjinë dhe taktikën e saj. Në të u shprehën idetë demokratike të Sami Frashërit për zhvillimin politik e shoqëror të vendit, për zhvillimin e arsimit, të kulturës e të shkencës. Për veprimtarinë e tij në të mirë të lëvizjes kombëtare shqiptare Porta e Lartë e izoloi Sami Frashërin, duke e ndaluar vitet e fundit të dilte lirisht nga shtëpia. Vdiq më 18 qershor në Stamboll.
Një kujtim i Mid’hat Frashërit për Sami Frashërin
N’Eren- Qoj, një nga fshatrat e bukur të Stambollit nga an’ e Ysqydarit, është një udh’ e gjërë afër stacionit të vijës së hekurt, një udhë që vete nga deti e gjer në Merdiven – Qoj. Cop’ e kësaj udhe q’është m’anë të poshtme të fshatit, është anosur me dy rradhë repë të mëdhenj që hedhin një hije të hollë mbi pluhurin e trashë që mbulon rrugën në verë dhe mbi baltën ngjitëse në dimër.
Duke ardhur nga deti dhe duke ngjitur drejt veriut, udha ka një vajsimë të lehtë; më të dy anët shtëpi të bukura, brënda në kopësht dhe në vreshtë, mbajnë ndënjësit e fatshëm të kryeqytetit një gjindje që do dhe kërkon zbavitjen dhe që nuk le t’i shkojë as ndonjë rasje për t’i dhënë udhë dëfrimit.
Kjo udhë, si shkon rajet e hekurtë, zgjatet, prapë ashtu e gjërë, po drurët e anës ç’duken dhe shtëpitë bëhen më të rralla; ca më tutje, duke kthyer pak më të mëngjër, kryqëzohet me një udhë tjetër që vjen nga Koz – Gataku e vete në Gjoz – Tepe. Këtu vendi formon një shesh të lartë; ca më tej, tek kryqëzohen udhët duket xhamia e Sahrai – Xhedit; më tutje duken ca varre, varre të vjetër e të rinj, që gjithë tok kanë bërë një katër kindje të gjatë.
Nga ky vënt ka një pamje të bukur mbi Çamllixhe-në. Nga veriu, përmbi dhe parapa Merdiven-Qojit, unjen piqinjt’ e gjelbër të bregut kaq të hijshëm dhe të dëgjuar të Çamllixhe-së. Sadoqë shumë herë kam mbetur i çuditur përpara kësaj bukurie t’atij piqiri të veshur në bar e në drurë dhe stolisur me shtëpi të hijshme, gjithnjë kam gjetur një shije të re n’atë pamje. Po tani mëndja jonë s’ka prehjen e duhur për të ndjerë shijen e kësaj bukurije.
– Këtu, në këta varre, – i them shokut që kam pranë, – kemi dy shqiptarë: Tahsim Hoxha dhe Sami beu. Të parit, për fat të keq nuk dimë ku i dergjen eshtrat, sa për të dytin, ky çip dhé ja mban të mbeturat e vdirshme, nën këtë pirg balte fle gjumin e përjetshëm
Një grusht dhé mbulon një njeri të gjallë, plot vullnet, tërë shpresë dhe dëshirë; një pushim i thellë tani ka zënë vendin e asaj mëndjeje gjithnjë në lëvrim dhe në punë. Rrojti një herë dhe tani më s’është!
Më kujtohet gjithnjë një vjershë në persisht që këndonte Sami beu me një zë të mallëngjyer:
Der gurbet egjër myrq bigjired damen-i men
Aja qi qyned kabr qi duzed qefen-i men
Tabut-i-mera der xhoj-i bylend pyzarid
Ta bad byred buj mera der vatan-i men.
Shumë herë këtë vjershë e pasonte një psherëtimë që Sami beu pothua se e kish për vete të tij, aqë një përshtypje të madhe dhe të veçantë bënte.
Si sot po e shoh: Sami beu, kur shkruante e kish zakon që rrinte këmbë-kryq mbi një shilte të unjët; përpara mbante një fron t’unjët ku ishin rradhitur të hapura librat; libra dhe harta të hapura kish më të dy anët, më të mëngjër më të djathtë. Shkuante kurdoherë me një rregull dhe me një durim të çudiçmë, duke u ngjitur fort herët në mëngjes.
Nganjëherë, në mes të shkrimit ngrinte kokën nga karta që mbante në dorë, se zakon’ e kish të shkruante pa pshtetur kartën gjëkund dhe shkruante pastër, me një shkrim të bukur, pa fare prishje dhe ndreqje ; ahere syt’ e zes që i jepnin aqë bukuri fytyrës, i ngrinte, psherëtinte dhe një vjershë dilte nga goja me një zë t’unjët; veç kësaj vjershe persisht, shpesh thosh dhe të tjera persisht e arabisht.
Po ish dhe një tjetër vjershë frengjisht për të cilën kish një dashje të posaçme; dy vjersha të Viktor Hygoit:
Pourquoi devant mes yeux revenez-vous sans cesse
O jours de mon enfance et de mon allegresse?
Ç’ishin hidhërimet dhe shpresat e djalërisë që kujtonte Sami beu? Në ç’shpresa, në ç’projekte pritmi, në ç’ëndërrime të djalërisë kthente sytë dhe shikonte? Ç’ishin këto shpresa që s’ishin mbaruar, që kishin pritur më kot?
Kot kemi bërë shumë herë këto pyetje me vete tonë! Po Sami beu s’i kish të shuma fjalët. Atë që di është se çfarë do që të kenë qënë shpresat, ëndërrimet dhe hidhërimet e tij, ay ish gjithnjë plot durim dhe kurrë s’e njohu dëshpërimin.
Prapë ja shoh të dy syt’ e zez plot mendime dhe ëmbëlsi, të shkëlqyeshëm ballët e zbuluar; me të rrallë i dilte ndonjë fjalë hidhërimi nga goja, një psherëtimë e hollë; ahere pandehnja se dëshpërimi ja shtrëngonte zemrën, po kjo pahndehje shuhej shpejt duke parë durimin me të cilin punonte, shpresat dhe projektet që bënte… Ahere thoshnja dhe më dukej se kurrë ndonjëherë dëshprimin nuk ia njohu zemra dhe mendja. Edhe kështu vajti gjer në orë të fundit.
Nga një njeri plot mëndje dhe punë, tani ky pirg i vogël ka mbetur!
Stamboll, 7 gusht 1910