Media e njohur britanike “The Telegraph” i ka kushtuar një artikull lumit Vjosa, për të cilin thotë se është nën një kërcënim të madh për shkak të asaj që po ndodh në vendin tonë. Gazetari Nick Squires ka bërë nëj udhëtim gjatë shtratit të lumit, ku ka dokumentuar edhe problematikat e shumta.
Ka dy vite që lumi Vjosa është shpallur Park Kombëtar, dhe në atë kohë u bënë premtime të shumta nga qeveria Rama për mbrojtjen e tij si një nga lumenjtë e fundit të egër në Europë, por situata në terren duket e kundërta e premtimeve. Në vend të mbrojtjes, lumi dhe degët e tij po përballen me një bum ndërtimesh, ndotje masive, dhe shfrytëzim të pakontrolluar të burimeve natyrore.
“Qeveria e Shqipërisë u përshëndet për vizionin e saj me Edi Ramën, kryeministrin e vendit, duke e përshëndetur atë si “një moment vërtet historik”. Por dy vjet më vonë, ekziston një hendek i thellë midis premtimeve të bëra atëherë dhe situatës në terren tani. Vjosa, larg të qenit një parajsë lumore e paprekur, është nën kërcënim të madh”, thuhet në shkrim.
Gazetari e vendos theksin te devijimi i ujit nga lumi Shushica, që po shkon për të furnizuar ndërtimet turistike në bregdet, teksa sasia e ujit që mbetet në shtratin natyror është e vogël, duke rrezikuar jetën e specieve të mbrojtura si rrëqebulli i Ballkanit dhe shqiponja egjiptiane.
Problem mbeten edhe veprimtaritë e dëmshme si nxjerrja e zhavorrit, derdhja e mbeturinave dhe ndotja nga nafta.
Artikulli i plotë:
Lart në malet e Shqipërisë, një pjesë e lumit që dikur ishte e paprekur tani i ngjan një kantieri ndërtimi. Një vend që supozohej të ishte një strehë për specie si vidrat, shqiponjat egjiptiane dhe rrëqebullin e Ballkanit, i cili është në rrezik kritik, është tashmë një rrëmujë e shëmtuar, e mbushur me plastikë, copa stiropori dhe beton.
Shtretër zhavorri të bardhë janë gërmuar nga makineri të rënda. Tuba të mëdhenj blu janë grumbulluar në anë të rrugës, gati për t’u vendosur. Inxhinierët janë në procesin e devijimit të miliona litrave ujë që vjen nga malet për në bregdetin e Adriatikut, ku një bum ndërtimesh po transformon një vend që deri vonë konsiderohej si sekreti më i mirë i ruajtur i pushimeve në Evropë.
“Ata po e marrin këtë ujë dhe po e dërgojnë poshtë në bregdet për zhvillime turistike dhe vendpushime luksoze”, thotë Kaltrina Hyka, nga EcoAlbania, një organizatë mjedisore. “Mund ta shihni që tani ka mbetur shumë pak ujë. Ne e kemi paditur këtë çështje në gjykata për një vit e gjysmë. Procesi është duke vazhduar, por ndërkohë edhe puna vazhdon.”
Shushica është një degë e lumit Vjosa shumë më të madh, një nga lumenjtë e fundit të egër në Evropë, por ujërat e tij rrjedhin të mbushura me baltë nga digat apo tubat.
Në vitin 2023, pas një beteje 10-vjeçare dhe me shumë bujë, Vjosa 170 milje e gjatë u shpall Parku i parë Kombëtar i lumit të egër në Evropë, mbrojtja e së cilës me sa u duk u garantua përgjithmonë.
Qeveria e Shqipërisë u përshëndet për vizionin e saj me Edi Ramën, kryeministrin e vendit, duke e përshëndetur atë si “një moment vërtet historik”.
Por dy vjet më vonë, ekziston një hendek i thellë midis premtimeve të bëra atëherë dhe situatës në terren tani.
Vjosa, larg të qenit një parajsë lumore e paprekur, është nën kërcënim të madh.
Shumë nga dëmet që po i bëhen lumit, i cili buron në malet Pind të Greqisë dhe derdhet në Adriatik, lidhen drejtpërdrejt me bumin e jashtëzakonshëm të turizmit që ky vend i vogël ballkanik ka pësuar vitet e fundit.
“Zhvillimi i turizmit në shkallë të gjerë dhe i pakontrolluar kërcënon integritetin e parkut”, paralajmëroi një raport nga një koalicion grupesh mjedisore në korrik.
Një dekadë më parë, kur Shqipëria ende konsiderohej një nga kufijtë e fundit të skenës së pushimeve mesdhetare, vizitohej nga rreth 3 milionë njerëz.
Numri i vizitorëve është rritur ndjeshëm që atëherë – në vitin 2023, erdhën rreth 10 milionë turistë. Vitin e kaluar, kombi i vogël, i cili ka një popullsi prej vetëm 2.4 milionë banorësh, priti gati 12 milionë turistë.
Vajza të famshme, përfshirë këngëtaren Dua Lipa, vajzën e Donald Trump, Ivanka, dhe këngëtarin Enrique Iglesias, kanë vizituar Shqipërinë. Lipa ka lindur në Londër nga prindër shqiptarë dhe tani mban shtetësinë e këtij vendi.
Z. Rama, i cili fitoi një mandat të katërt historik si kryeministër në maj, ëndërron të tërheqë deri në 30 milionë turistë deri në vitin 2030.
Mirela Kumbaro, ministrja e mjedisit e Shqipërisë, i tha “The Telegraph” se projekti i devijimit të ujit filloi në vitin 2019, 4 vjet para se të shpallej Park Kombëtar, dhe se “studimet e pavarura” kanë zbuluar se ai nuk do të dëmtojë biodiversitetin e lumit “ose integritetin ekologjik të parkut”.
Por marrja e ujit nuk është aspak kërcënimi i vetëm për Vjosën.
Mjedisorët thonë se derdhjet e naftës nga platformat e vjetra të shpimit po ndotin lumin.
Zhavorri po nxirret nga gërmuesit dhe përdoret për ndërtim, duke përfshirë ndërtimin e një aeroporti të ri gjigant në grykëderdhjen e lumit, mes ligatinave që janë shtëpi për zogj të egër dhe çakej me ngjyrë të artë.
Disa fluturime provë janë kryer tashmë dhe aeroporti, i cili do të jetë i aftë të presë avionë transatlantikë, do të hapet verën e ardhshme.
Është pjesë e një strategjie për të zhvilluar Shqipërinë jugore, e cila përfshin planet e Jared Kushner, dhëndrit të Donald Trump, për të ndërtuar një mega-resort prej 1.2 miliardë paundësh me 10,000 dhoma në një pjesë të paprekur të vijës bregdetare.
Përgjatë pjesëve të tjera të lumit, bitumi – një lëng i zi ngjitës – nxirret për përdorim në ndërtimin e rrugëve, me mbeturinat që hidhen në zona të gjera pikërisht në brigjet e lumit.
Dhe lumi po ndotet sistematikisht nga derdhjet e shumta të naftës nga qindra platforma shpimi që shpërndahen në kodra dhe lugina në të dyja anët e Vjosës.
Ata thithin naftën nga nëntoka dhe e pompojnë atë përmes tubave të çarë dhe të rrjedhshëm në bunkerë betoni të rrënuar.
Në vend që të merren me ujërat e zeza me vaj që prodhon industria, kompanitë e paskrupullta të naftës thjesht i hedhin ato në përrenj, nga ku derdhen direkt në Vjosë.
I përkulur në bregun e një përroi, biologu Leonard Sonten ngul një shkop në një gungë të trashë nafte të zezë që shndrit ngadalë duke u zhytur në ujë.
“Shikojeni këtë – jemi në zemër të parkut kombëtar. Nëse kjo do të ndodhte në Yelloëstone ose Serengeti, njerëzit do të çmendeshin”, – thotë menaxheri i projektit nga EuroNatur, një organizatë gjermane për ruajtjen e natyrës. “Parku kombëtar po trajtohet si një vendgrumbullim mbeturinash. Është e pabesueshme.”
Katrani është hedhur në përrua nga një grumbull platformash shpimi aty pranë. Duke qëndruar në bregun e Vjosës, aroma e naftës është e fortë – sikur të jesh në një punishte mekaniku makinash.
Midis shtretërve të kallamishteve është një derë e vjetër frigoriferi, disa tuba plastike portokalli dhe pako cigaresh të hedhura. 100 jard më larg është një fermë e vogël, ku bagëtitë dhe delet hanë bar.
Një flamur shqiptar i zbardhur nga dielli – një shqiponjë e zezë me dy koka në një sfond të kuq – valëvitet nga një shkop druri.
“Kompanitë e naftës mbledhin këtë ujë të yndyrshëm dhe pastaj e lëshojnë në përrenj. Ne e kemi monitoruar këtë për 8 vjet dhe kjo ndodh vazhdimisht. Dhe kjo po ndodh pikërisht në zemër të parkut kombëtar”, – thotë Olsi Nika, drejtori ekzekutiv i EcoAlbania. Organizata luftoi për një dekadë që Vjosa të shpallet Park Kombëtar.
Duke vepruar kështu, ata kundërshtuan dhjetëra propozime për të ndërtuar diga përtej lumit. Kjo, të paktën, ishte një fitore e madhe – qeveria është zotuar se nuk do të ndërtohen kurrë diga.
Por me autoritetet që me sa duket mbyllin sytë ndaj aktiviteteve që dëmtojnë thellësisht Vjosën dhe të gjithë ekosistemin e saj, beteja për lumin ka rinisur seriozisht.
“Shqipëria nuk është më perla e fshehur e Evropës. Ata po ndërtojnë kudo, po shkatërrojnë mjedisin. Ata mendojnë vetëm për sot, jo për nesër”, – thotë Esmeralda Topi, një aktiviste nga një organizatë verifikimi faktesh e quajtur “Faktoje”, e cila bën qeverinë përgjegjëse.
“Ata thonë se po mbrojnë lumin, por shikoni – e vetmja mbrojtje është në letër. Në terren, është një situatë shumë e ndryshme.”
Shqipëria e shet veten si një cep i gjelbër i pazbuluar i Evropës që mburret me gjire të zbrazëta, plazhe të gjata me rërë, male të egra dhe lumenj të pastra. Por retorika nuk përputhet me realitetin.
Në një kthesë të lumit pranë qytetit jugor të Tepelenës, ka një pamje edhe më tronditëse se derdhja e naftës.
Një depo e madhe mbeturinash ndodhet pikërisht në brigjet e Vjosës, vetëm pak metra larg nga shkëmbinjtë e saj me zhavorr dhe ujërat me ngjyrë mente. Korbat përkëdhelin mbeturinat që kanë erë të keqe. Qese plastike ngrihen në ajër. Këtu nuk ka diferencim të materialeve, as riciklim, as sistem menaxhimi të mbeturinave.
“Ose e djegin herë pas here për t’u përpjekur ta heqin qafe, ose presin përmbytjet e dimrit dhe mbeturinat i derdhin në lumë. Është si në Afrikë”, – thotë zoti Nika, i cili kohët e fundit fitoi një çmim prestigjioz për betejën e tij për të shpëtuar Vjosën. “Ky është vetëm një vendgrumbullim mbeturinash bashkiake përgjatë lumit. Ka shumë të tjerë.”
Çuditërisht, autoritetet po ndërtojnë një qendër të re të Parkut Kombëtar pranë vendgrumbullimit të mbeturinave. Ambientalistët shpresojnë se turpi i afërsisë së vendgrumbullimit do ta nxisë qeverinë të veprojë, por tani për tani nuk ka plane për ta pastruar atë dhe për të rehabilituar tokën.
Qeveria thotë se të gjitha këto aktivitete të dëmshme – nxjerrja e zhavorrit, devijimi i ujit, depot e mbeturinave dhe derdhjet e naftës – do të zhduken gradualisht brenda 10 deri në 15 vjet.
Znj. Kumbaro, ministrja e mjedisit, thotë se shumë nga problemet datojnë që nga epoka komuniste e Shqipërisë, e cila zgjati deri në vitin 1990, dhe vitet e tranzicionit drejt demokracisë që pasuan.
“Shumë nga këto aktivitete kanë qenë joaktive për vite me radhë, por gjurma e tyre mjedisore mbetet” – thotë ajo, duke këmbëngulur se qeveria po bën çmos për të përmirësuar menaxhimin e mbeturinave dhe trajtimin e ujërave të zeza përgjatë Vjosës.
“Ne po punojmë për të eliminuar ndotjen e trashëguar, duke kombinuar rehabilitimin me një infrastrukturë të re dhe alternativa të qëndrueshme ekonomike për njerëzit vendas që kanë jetuar pranë Vjosës për shekuj dhe nuk mund të dëbohen brenda pak muajsh nga aktivitetet që janë jetësore për ta” – i tha ajo “The Telegraph”.
Përmbushja e kushteve të statusit të Parkut Kombëtar është “një proces kompleks dhe afatgjatë” që kërkon “kohë, ndërtim kapacitetesh, investime në infrastrukturë dhe bashkëpunim të ngushtë me komunitetet lokale”, – thotë ajo.
Por për ambientalistët, a është shpallja e parkut kombëtar në vitin 2023 tani e pamundur?
Duket si një fitore e kotë?
“Po dhe jo” – thotë Olsi. “Ne arritëm të ndalonim të gjitha digat dhe projektet e hidrocentraleve të propozuara, gjë që ishte një sukses i madh. Por ka ende shumë për të bërë. Ne kemi këtë thesar, një lumë të egër që rrjedh vazhdimisht, një nga të fundit në Evropë, dhe po trajtohet si një vendgrumbullim mbeturinash. Duhet të ushtrojmë presion mbi qeverinë shqiptare që ta pastrojë këtë rrëmujë. Kemi shpresë – por nuk do të jetë një betejë e lehtë.”