Për dreq, vendit tonë, sikur të mos i mjaftonin padrejtësitë historike që i janë bërë në aspektin territorial, të padrejtë dhe të këqinjtë e vetes kemi qenë edhe vetë ne. Pasi kaluam nga sistemi monist në atë demokratik, nuk e bëmë vendin tonë “si gjithë Evropa”, ashtu siç shpresonte e gjithë shoqëria shqiptare në ato kohë ndryshimesh. Pushtetet nuk u ndanë realisht, por thjesht tre partitë kryesore e ndanë mes tyre. Madje, partia që sot është në pushtet nuk u regjistrua në Gjykatë si një forcë e re e formuar rishtazi, por si një vazhdimësi e partisë moniste.
Politikanët tanë, jo vetëm që nuk e bënë vendin tonë pjesë me të drejta të plota në institucionet e Bashkimit Evropian, por për 34 vjet me radhë, raportet nga institucionet ndërkombëtare të transparencës kanë vijuar të evidentojnë korrupsionin në politikë, administratën publike, drejtësi dhe biznes.
Prapësitë e politikës 34-vjeçare, të cilat të gjithë i dimë dhe i kemi përjetuar, kanë bërë që njerëzit të humbasin besimin te politikanët dhe, për rrjedhojë, të bjerë prestigji i vetë institucioneve shtetërore.
Por, nëse një biznesmen bën biznes për të fituar para – pra, vepron sipas natyrës që i dikton qëllimi i tij – cili është qëllimi i një politikani? A nuk është të shërbejë për qytetarët dhe të fitojë prestigjin që vjen nga të qenit drejtues?
Gjithashtu, për shkak të pozitës së tij, i pari që duhet të zbatojë rregullat e shoqërisë dhe ligjet e shtetit duhet të jetë vetë politikani. Ndoshta vetëm një artist mund të mos i respektojë rregullat, duke u udhëhequr nga shpirti i tij kryengritës, dhe kjo mund të mirëkuptohet. Ndërsa një politikan nuk mund ta ketë luksin e një artisti.
Kohët e fundit, reforma shumë e përfolur në drejtësi, të paktën nga shumica e popullit, po shihet si një mekanizëm për të pastruar sistemin dhe për të ndërtuar institucione të pavarura. Megjithatë, me veprimet e fundit të SPAK-ut, po krijohet perceptimi se po shndërrohemi në një “shtet të prokurorëve dhe gjyqtarëve”, pasi drejtësia po ndërhyn në politikë më shumë se kurrë më parë.
Në një vend ku politika është e kapur dhe korrupsioni është i tejskajshëm, dhe ku mundësia që politika të vetëpastrohet duket diçka e pamundur, pyetja thelbësore është: A kishte rrugë tjetër?
Natyrisht, këto kohë, përderisa debatin publik e dominon diskutimi rreth drejtësisë dhe arrestimeve të bujshme, a nuk është koha më e përshtatshme për të folur për drejtësinë – edhe pse ajo është e prekshme çdo ditë dhe na duhet gjithmonë?
A duhet të kemi formim juridik për të folur për drejtësinë?
Jo! Kush e tha këtë? Ku është e sanksionuar me ligj? A nuk shkon drejtësia përtej kuadrit të ngushtë të ligjeve, duke përfshirë dimensione filozofike, morale dhe shoqërore?
Shpeshherë, një perspektivë jashtë fushës teknike sjell një analizë më origjinale dhe më të paanshme. Këtë do mundohem të bëj edhe unë. Duke mos qenë me formim si konstitucionalist, do mundohem të flas për drejtësinë në parim, duke e parë më shumë si një shqetësim dhe interesim qytetar, por edhe duke ndërthurur disa teori të filozofisë të së drejtës me realitetin jetësor që hasim gjatë përditshmërisë sonë.
Ndoshta duke vepruar kështu, mund të zë në befasi edhe juristët më të zotë për shumëçka që ata ndoshta nuk e kanë arritur ta kuptojnë më parë. Ndoshta ky shkrim im, edhe pse nuk ka fuqi ekzekutive, do të vlejë më shumë sesa puna e bërë nga disa ministra të drejtësisë. Nuk është ekzagjerim, sepse a mund të më thoni cilët nga ministrat e drejtësisë kanë ndërtuar drejtësi në këtë vend?
Tani, para se të hymë në temat konkrete dhe teorike të filozofisë së së drejtës, duke e ndërthurur me shembuj jetësorë nga e përditshmja jonë, fillimisht le të bëjmë një historik të zhvillimeve shoqërore, duke pasur në qendër drejtësinë. Po e nisim nga periudha romake. Në këtë periudhë shfaqet koncepti i së drejtës natyrore. Sipas këtij koncepti, njeriu, duke iu referuar rendit që ndodhet në kozmos dhe duke vënë arsyen në punë, mund të nxjerrë dhe vetë ligje që përputhen me ligjet universale. Pra, nëse jemi racionalë, arsyeja jonë mund të nxjerrë rregulla universale, të pavarura nga kultura apo kuptimi i kohës. Kështu që kjo do të thotë se koncepti i së drejtës natyrore mbështetet te racionalizmi.
Mesjeta: Me ardhjen e krishterimit, kjo ide merr një ngjyrë fetare. Shën Agustini dhe Shën Toma Akuini thonë se ligjet e vendosura nga Zoti janë gjithashtu universale. Sipas tyre, Zoti ka vendosur dy lloje ligjesh: Ligjet kozmike – që sundojnë universin dhe Ligjet Hyjnore – të shpallura në shkrimet e shenjta. Meqë të dyja kanë të njëjtin burim, ato përputhen me njëra-tjetrën. Kështu, sipas tyre, nuk kemi nevojë të përdorim aq shumë racionalizëm për të nxjerrë ligje, sepse ato tashmë ekzistojnë në Librat e Shenjtë. Prandaj, filozofët mesjetarë filluan të formulojnë ligje duke u bazuar në tekstet fetare. Kjo do të thotë që e drejta natyrore kishte si themel një përzierje të parimeve hyjnore dhe racionale.
Epoka moderne: Filozofia e së drejtës në këtë epokë mund të themi se bazohet kryesisht në arsyen racionale dhe lirinë individuale. Mendimtarë si John Locke, Hobbes, Montesquieu dhe Rousseau theksojnë konceptet e marrëveshjes shoqërore, të drejtave të individit, barazisë dhe lirisë, duke krijuar kështu bazën filozofike të së drejtës moderne. Këto mendime argumentojnë se ligji nuk është vetëm një bashkësi rregullash të imponuara nga autoriteti, por një rend i ndërtuar mbi parime racionale dhe universale. Një ndikim në periudhën moderne ka pasur edhe mendimi pozitivist i së drejtës, i cili mbështetet në një sistem normash të krijuara nga shteti, pavarësisht nga parimet morale ose natyrore. Kjo qasje thekson strukturën sistematike të ligjit dhe hierarkinë e normave. Karakteristikat e së drejtës moderne mund të themi se janë këto: sundimi i ligjit, të drejtat e njeriut, pavarsia e gjyqësorit dhe ndarja e pushteteve.”
Tani, le të nisim të trokasim me disa pyetje në dyert teorike të drejtësisë, duke i lidhur me pas edhe me realitetin jetësor në vendin tonë.
Drejtësia – koncept abstrakt apo parim konkret?
Një nga përkufizimet më të hershme dhe më të pranuara për drejtësinë është: “Drejtësia është vendosja e çdo gjëje në vendin e vet.”
Kjo do të thotë se çdo gjë ka një vend të duhur. Për rrjedhojë, çdo gjë duhet të jetë në përputhje me natyrën e saj, qoftë një aspekt shpirtëror, mendor apo material.
Nëse ndodh e kundërta, pra, nëse i imponohemi gjësë kundër natyrës së saj, atëherë bëhemi dhunues dhe, si pasojë, del në pah padrejtësia. Prandaj mund të themi se drejtësia është diçka që duhet pranuar edhe kur është kundër nesh, sepse kur vepron në përputhje me natyrën e gjësë, ndonjëherë mund të jetë në kundërshtim me interesat tona.
Njerëzimi gjithmonë ka synuar të krijojë një shoqëri sa më ideale. Për këtë qëllim, janë krijuar ideologji të panumërta dhe janë ndërmarrë revolucione. Ndër më të rëndësishmit janë Revolucioni Francez dhe Revolucioni Industrial.
Revolucioni Francez solli kryesisht ndryshime politike, filozofike dhe kulturore. Ndërsa Revolucioni Industrial nuk u shfaq përmes diskutimeve apo filozofive, por përmes shpikjeve dhe zhvillimeve shkencore.
Revolucioni Francez, me tri parimet e tij liria, barazia dhe vëllazëria, ndikoi në formimin e doktrinave kryesore politike që ekzistojnë sot në botë.
Liria u përvetësua nga liberalët klasikë dhe konservatorët e djathtë, të cilët theksojnë tregun e lirë dhe të drejtat individuale.
Barazia u përqafua nga të majtët, të cilët kërkuan reforma shoqërore për të reduktuar pabarazitë. Komunistët, duke e çuar këtë ide në ekstrem, e panë pronën private si burimin e gjithë padrejtësive dhe kërkuan ta eliminojnë atë përmes revolucionit.
Vëllazëria dhe solidariteti shoqëror u mbështetën nga kristian-demokratët, të cilët ndoqën një rrugë të mesme. Ata nuk refuzuan pronën private, por theksuan përgjegjësinë sociale dhe ndihmën ndaj më të dobëtve.
Siç thamë edhe më lartë, “Drejtësia është vendosja e çdo gjëje në vendin e vet dhe çdo gjë duhet të jetë në përputhje me natyrën e saj që të dalë në pah drejtësia.” Por nga doktrinat që sapo cituam, cila ishte ajo që prishi natyrshmërinë sociologjike dhe ekonomike të vendit tonë? Jo vetëm në vendin tonë, por kudo në botë ku u aplikua?
A nuk ishte doktrina famëkeqe e komunizmit?
Por pse them që komunizmi shkatërroi natyrshmërinë sociologjike dhe ekonomike të vendit tonë? Sepse, para periudhës së komunizmit, në vendin tonë kishte një rend të qëndrueshëm dhe zhvillimet shoqërore dhe ekonomike ishin të admirueshme. Ndërsa me ardhjen e komunizmit, i gjithë ky rend i konsoliduar u shkatërrua. Dhe se çfarë ndodhi më pas, e dimë të gjithë.
Megjithatë, ende nuk kemi vënë mend. Vazhdojmë të qeverisemi me politika të majta dhe madje ende shihet me simpati një lëvizje e majtë neomarksiste me marksistë të rinj.
Ne ende si shoqëri vazhdojmë të vuajmë pasojat e atij sistemi. Padrejtësia e çdo individi që nuk ka pushtet politik mund të korrigjohet lehtësisht, por padrejtësia e qeverive dhe e gjykatave që veprojnë nën sundimin e tyre ka ndikim afatgjatë dhe nuk mund të korrigjohet lehtë. Këtë e përforcon edhe problematika e pronave në vendin tonë, e cila është një nga padrejtësitë më të mëdha që është bërë në Shqipëri.
Në vendin tonë, asgjë nuk duket sikur është në vendin e vet. Po ta shohim edhe nga perspektiva e Greqisë së lashtë, sërish do të vërejmë një çrregullsi midis mendimeve të filozofëve të asaj kohe dhe realitetit tonë të sotëm.
Le të marrim si shembull gjykimin e njohur të Sokratit. Për çfarë u gjykua ai? U akuzua se nuk nderonte zotat e Athinës, se prishte rendin shoqëror duke ndikuar te të rinjtë me idetë e tij filozofike dhe se i shtynte ata të kundërshtonin traditat dhe autoritetin. Në fakt, Sokrati besonte në një Zot, por jo në mënyrën tradicionale, çka solli përplasje midis tij si individ dhe normave të shoqërisë.
Megjithatë, ai nuk iu shmang gjykimit. Duke pranuar dënimin me vdekje, ai sakrifikoi veten, sepse besonte se po mbronte të vërtetën—edhe pse drejtësia e kohës nuk ishte në anën e tij. Ai ishte i vetëdijshëm se do të dënohej; e dinte se e vërteta dhe e drejta nuk përputhen gjithmonë.
Por, mbi të gjitha, ai e konsideronte të drejtë dënimin e tij. Edhe pse besonte se po vepronte në mënyrë të duhur duke mos hequr dorë nga bindjet e tij, ai e shihte rendin shoqëror si më të rëndësishëm.
Siç e dimë, shumë njerëz të fesë dhe shkencëtarë janë gjykuar në mënyrë të padrejtë. Megjithatë, ata kishin një të vërtetë të tyre.
Por, po politikanët tanë, a kanë ndonjë të vërtetë ideale për të cilën janë gati të paguajnë çdo çmim? Apo i vetmi ideal i tyre është vjedhja?
A u arrestua Erion Veliaj për blasfemi duke dalë nga xhamia, apo u arrestua në zyrat e bashkisë për korrupsion?
A nuk duhet që politikanët tanë të marrin të njëjtin gjykim si Sokrati, kur krijojnë kultin e individit të tyre në kundërshtim me parimet demokratike? A nuk duhet të gjykohen ata jo se po i devijojnë të rinjtë nga rruga e drejtë me “mendimet e tyre të thella filozofike”— por ata po i largojnë nga vendi, duke i detyruar të shpërndahen nëpër botë për shkak të qeverisjes së keqe të tyre.
Ekziston një aksiomë: “Të fortët nuk i binden drejtësisë.” Po Rama, si njeriu me më shumë pushtet në vend, si mund të jetë i sinqertë kur pretendon se ai e krijoi SPAK-un? Ju vërtet mund të besoni se ai sheh përtej interesit të pushtetit të tij personal?
Po ashtu, një mosakordancë do të shohim edhe ndërmjet modelit të shtetit të së drejtës që paraqet Platoni dhe ndërtimit të strukturës së shoqërisë sonë. Në shtetin e tij, drejtësia ka të bëjë me balancimin e caktuar të vlerave midis tre klasave. Të parët, që janë sundimtarët, sipas tij, tipari i tyre duhet të jetë mençuria. Ndërsa klasa e mesme përbëhet nga guximtarët. Sipas tij, guximi duhet t’i përkiste kësaj shtrese shoqërore, të cilët ai i quante roje, por, përshtatur me terminologjinë e realitetit të sotëm, mund të themi se bëhet fjalë për gjithë burokracinë. Ndërsa klasa e poshtëme, ose shtresa fundore e shoqërisë, pra populli, sipas tij, ka për detyrë të jetë i përmbajtur dhe të jetë i kënaqur me atë që ka. Nëse këto tri vlera ekzistojnë në një shoqëri, rezultati është drejtësia. Pra, sipas tij, drejtësia bëhet vlera e katërt dhe perceptohet si një rezultat.
Duke parë këto premisa të Platonit, a mund të themi se drejtuesit tanë janë aq të mençur dhe kanë kulturë shtetari për të bërë politika shtetërore në dobi të interesit publik? Nëse po, si shpjegohet që një numër i madh i tyre ka përfunduar në burg për korrupsion?
Po pa qenë kritikues me një vrazhdësi gardiani, mund të themi se dy shtresat e tjera shoqërore i përmbahen modelit të Platonit. A nuk janë roje të pushtetit nënpunësit e administratës tonë, të cilët njëkohësisht janë edhe patronazhistë? Po populli i thjeshtë, a nuk është i kënaqur kur nuk kërkon asgjë tjetër më shumë, vetëm që partia të jetë mirë, pa pasur shumë rëndësi institucioni i llogaridhënies?
Kështu që, përtej ironisë, a mund të ekzistojë në shoqërinë tonë drejtësia si vlera e katërt kur këto ekuilibra janë prishur?
Ndërsa, referuar Aristotelit, ai flet për dy lloje drejtësie.
E para është drejtësia shpërndarëse, ndërsa e dyta është drejtësia korrigjuese. Drejtësia shpërndarëse lidhet me mënyrën se si burimet e shoqërisë shpërndahen në mënyrë të drejtë. Ndërsa drejtësia korrigjuese ose kompensuese ka të bëjë me mënyrën se si korrigjohen padrejtësitë brenda shoqërisë. Sipas Aristotelit, drejtësia do të thotë të trajtosh të barabartët në mënyrë të barabartë dhe të ndryshmit në mënyrë të ndryshme. Pra, duke qenë se kategoritë njerëzore në Athinë, si gratë, skllavët, të huajt që jetonin në qytet-shtet dhe të rinjtë që jetonin nën moshën madhore, nuk kishin të drejtë vote, ata s’mund të konsideroheshin të njëjtë si qytetarët e tjerë. Pra, Aristoteli donte të thoshte se çdo njeri duhet të trajtohet sipas statusit që ka. P.sh., skllevërve nuk mund t’u drejtohesh si zotërinj. Ky është një mendim nga i cili Aristoteli merr kritika shumë.
Po shteti ynë, a nuk tallet dhe a nuk i konsideron si skllavër qytetarët e tij kur ne, edhe pse pretendojmë se jemi shtet social, shuma që jep shteti për njerëzit në nevojë është shumë qesharake?
Po si mund të flitet për shpërndarje apo rishpërndarje në mënyrë të drejtë kur, këtu, një politikan kur dënohet për veprimtari të jashtëligjshme, p.sh. për korrupsion me shuma marramendëse, pas disa ditëve burgu, të ardhurat e fituara nga paligjshmëria i gëzon përsëri?
Po ashtu, a nuk është një padrejtësi që, ne, edhe pse nuk jemi një shtet me territor të madh apo edhe pse nuk jemi me një popullsi shumë të madhe si shumë vende të tjera, prapë kemi shumë ministri dhe një administratë të tejmbushur me nëpunës?
Ndaj, mund të themi se më shumë vlerë njeriu gjen në drejtësinë e Aristotelit sesa në shtetin tonë.
Përveç periudhës së antikitetit, po të shohim më gjerë në hapësirë dhe kohë perceptimin rreth drejtësisë, mund të ravizojmë edhe disa dimensione të tjera, duke e kontekstualizuar me realitetin tonë. Dhe përsëri, për fat të keq, do të konkludojmë që ne ende nuk jemi një shoqëri e ndërtuar mbi drejtësinë.
Po e cilësojmë sërish se Filozofia e së Drejtës është një disiplinë filozofike që shqyrton natyrën dhe bazat e ligjit, duke pasur disa dimensione: atë ontologjik, atë normativ dhe atë sociologjik.
Dimensioni ontologjik – Studion natyrën e ligjit. A është ligji thjesht një tërësi parimesh dhe rregullash të vendosura nga njerëzit, apo ekzistojnë parime universale – qoftë logjike apo të shpallura – mbi të cilat mbështetet ligji? Nga burojnë rregullat juridike? Ky dimension shqyrton burimin e tyre. Disa i referohen Zotit, disa natyrës, të tjerë shoqërisë, kulturës dhe historisë.
Po të ndalemi te ata pjesëtarë të shoqërisë sonë që e shohin burimin e ligjeve duke iu referuar Zotit, dhe në veçanti po të shohim besimtarët muslimanë, meqë është edhe komuniteti më i madh fetar në vendin tonë, dhe po ashtu duke pasur parasysh se Islami si fe ka drejtësinë si një nga epiqendrat e tij, do të shohim se për këta besimtarë drejtësia vlen sa një iftar i shtruar nga sunduesit zullumqarë.
Po ashtu, si kryeministër, kemi edhe një person që ndërron fe çdo ditë, i cili, duke cenuar harmoninë fetare në vend, po kërkon të krijojë një shtet fetar brenda shtetit tonë.
Ndërsa, parë në itinerarin shoqëror e historik, mund të konkludojmë se tashmë s’kemi drejtësi plepash, por një udhëheqës dy metrosh që i jep direktiva drejtësisë.
Dimensioni normativ – Ky aspekt nuk merret me atë që është, por me atë që duhet të jetë. Ai pyet: Si duhet të jetë një ligj ideal? Ne kemi një sistem juridik, por a është ai ideal? Këtu lindin shumë pyetje lidhur me marrëdhënien mes ligjit dhe drejtësisë: A është qëllimi i ligjit drejtësia? A synon ligji të arrijë drejtësinë apo jo?
Unë nuk e di sa vlerë ka të kërkojmë përgjigje të këtyre pyetjeve këtu në Shqipëri, kur pushteti legjislativ nxjerr ligje në interes qoftë edhe për një person të përveçëm të njohur si biznesmen. Prandaj, jashtë kontekstit të diskutimit serioz të filozofisë të së drejtës, besoj që në mënyrë të veçantë në vendin tonë, e kemi të gatshme përgjigjen edhe të pyetjes se: A buron morali nga ligji, apo ligji nga morali?
Dimensioni sociologjik – Çfarë përfaqëson ligji për shoqërinë? Cili është funksioni i tij? A synon të ruajë rendin apo të krijojë një shoqëri të drejtë? A është ligji një mjet apo një qëllim në vetvete? A mund të ndryshojmë një shoqëri duke ndryshuar ligjin? Dhe nëse ndryshojmë ligjin për të transformuar shoqërinë, nga e merr ky veprim legjitimitetin e tij?
Këtu në Shqipëri, edhe pse çdo qeveri ka pasur prokurorët dhe gjykatësit e saj, duhet të themi se ndryshimi i ligjit për të transformuar shoqërinë, më shumë kundërshti, tregohet nga tradicionalistët dhe konservatorët në këtë qasje. Për arsyen se ata pranojnë ndryshimin e shoqërisë në mënyrë të ngadalshme dhe të natyrshme. Sepse, sipas tyre, ekziston e drejta zakonore, e cila ka qenë e pranishme në çdo shoqëri përmes praktikave dhe traditave historike.
Po për ne, në këtë dimension, ajo që është e rëndësishme për të gjithë ne është se çfarë përgjigjesh mund t’u japim këtyre pyetjeve: Sa e njohim dhe sa e respektojmë ne si shoqëri historinë tonë? A është shkruar saktë ajo? Apo largohemi ne apo jo nga traditat tona?
Për gjithçka që folëm në këtë shkrim rreth përsiatjeve ndaj Filozofisë të së Drejtës, përveç mendimeve të mia, unë ju njoh edhe juve të drejtën që të rimendoni edhe njëherë vetë, por duke patur gjithmonë parasysh për të pasur një shoqëri dhe një jetë ku mbizotëron drejtësia.
Në përfundim të këtij shkrimi, mund të shtoj se, ashtu si Shqipëria është një vend i bukur me të gjitha të mirat e saj, po ashtu jemi edhe ne si njerëz. Veçse politika na ka prishur punë gjithmonë. Ne, si popull, më shumë se ligjet shtetërore, na kanë mbajtur të bashkuar traditat tona. Unë nuk dua të them se gjithçka duhet pritur nga shteti; përkundrazi, unë shtetin e shoh veç si një arbitër. Megjithatë, përtej kësaj, drejtësia është e domosdoshme për çdo shoqëri, sepse ajo është garanci për të gjithë. Ligji siguron jetën dhe pasurinë e çdo individi, dhe askush nuk duhet të prekë pasurinë, nderin, dinjitetin apo integritetin e tjetrit.
Gjithashtu, ashtu si filozofia e Sokratit, e Platonit dhe e Aristotelit triumfoi mbi mitet, po ashtu edhe në vendin tonë do të triumfojë racionalja ndaj mitit të politikës klienteliste, duke formuar shtetin e së drejtës. Shembulli më i mirë i triumfit të shtetit kundër mafies dhe pandëshkueshmërisë është Italia.
Kur dikush kryen një veprim të paligjshëm, ndëshkimi për të nis në mënyrë të pashmangshme, sado që ai të përpiqet t’i shmanget. Paligjshmëria përmban në veten e saj edhe ndëshkimin. Në këtë kontekst, ndoshta krijimi i strukturës së SPAK-ut mund të ketë qenë i dyshimtë, por në mos, SPAK-u patjetër që një ditë do të funksionojë një institucion i drejtësisë që do të vendosë drejtësi, sepse nëse nuk do të ishte kështu, do të ishte shkatërruar çdo shoqëri në botë. Po ashtu, ajo që duhet të themi me siguri është edhe kjo: pak rëndësi ka nëse ligjet janë apo jo të përsosura, por e rëndësishmja është që ato të zbatohen në mënyrë të barabartë për të gjithë. Nëse kjo ndodh, atëherë kemi drejtësi të vërtetë.